نهضت علمی امام محمد باقر (ع)
2020/07/27امام باقر(ع) جنبش علمی به وجود آورد که در دوره امامت فرزندش امام صادق(ع) به اوج خود رسید. وی در علم، زهد، عظمت و فضیلت سرآمد بنی هاشم بود و روایات و احادیث وی در زمینه علم دین، آثار و سنت نبوی، علوم قرآن، سیره و فنون اخلاق و آداب بدان حد است که تا آن روز از هیچ یک از فرزندان امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به جا نمانده بود.[۱] در این عصر بود که شیعه تدوین فرهنگ خود -شامل فقه و تفسیر و اخلاق- را آغاز کرد.[۲] پیش از امام باقر(ع)، نظرات فقهی شیعه، محدود بود.
سستی پایههای حکومت امویان، برای امام باقر(ع) و نیز امام صادق(ع) زمینهای را فراهم آورد که برای سایر ائمه(ع) فراهم نشد. این زمینه، سبب شد تا امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بیشترین آرای فقهی، تفسیری و اخلاقی را در کتب فقهی و حدیثی از خویش بر جای گذارند. از این رو راویانی چون محمد بن مسلم ۳۰ هزار حدیث[۳] و جابر جعفی ۷۰ هزار حدیث از امام باقر نقل کردهاند.[۴] شهرت علمی امام باقر نه تنها در حجاز، بلکه در عراق و خراسان نیز فراگیر شده بود، چنانکه راوی میگوید: مردمی از خراسان دورش حلقه زده و اشکالات علمی خود را از او میپرسند.[۵]
سالهای ۹۴ تا ۱۱۴ق زمان پیدایش مسلکهای فقهی و اوجگیری نقل حدیث درباره تفسیر بود.[۶] در این دوران گروههایی مانند خوارج، مرجئه، کیسانیه و غالیان در ترویج عقاید خود تلاش میکردند. [نیازمند منبع] امام باقر(ع) استدلالهای اصحاب قیاس را رد میکرد[۷] و میان عقاید اهل بیت با سایر فرق اسلامی مرزبندی کرد. او درباره خوارج فرمود: خوارج از روی جهالت عرصه را بر خود تنگ گرفتهاند، دین ملایمتر و قابل انعطافتر از آن است که آنان میشناسند.[۸]
تفسیر
امام باقر بخشی از وقت خود را به بیان مباحث تفسیری اختصاص داده بود که برگزاری جلسات تفسیر و پاسخ به سوالات و شبهات دانشمندان و مردم از جمله آنهاست. گفته شده امام باقر کتابی در تفسیر قرآن نوشته است که محمد بن اسحاق ندیم در کتاب الفهرست، از آن نام برده است.[۹]
امام باقر، شناخت قرآن را منحصر در اهل بیت میدانست. چرا که آناناند که میتوانند محکمات قرآن را از متشابهات و ناسخ و منسوخ را تشخیص دهند و چنین علمی در نزد هیچ کس غیر از اهل بیت وجود ندارد.[۱۰]
حدیث
امام باقر(ع) به احادیث رسول اکرم(ص) اهمیت میداد، تا جایی که جابر بن یزید جعفی از شاگردان امام باقر، ۷۰ هزار حدیث از پیغمبر اکرم نقل کرده است. حضرت تنها به نقل حدیث و انتشار آن اکتفا نکرده، بلکه اصحاب خود را به همت گماشتن در فهم حدیث و آشنایی پیدا کردن با معانی آن فرا میخواند. ایشان فرمود:
مراتب شیعیان ما را با میزان روایتکردنِ آنان از احادیثِ اهل بیت و معرفتشان به آن احادیث بشناسید، و معرفت، همان شناخت روایت و درایه الحدیث است، و با درایت و فهم روایت است که مؤمن به بالاترین درجات ایمان میرسد.[۱۱]
کلام
در زمان امام باقر(ع) با توجه به فرصت ایجاد شده و کمتر شدن فشار و کنترل از سوی حاکمیت، زمینه برای ظهور و بروز عقاید و افکار مختلف بوجود آمد که خود این باعث ایجاد و رواج افکار انحرافی در جامعه شد،[نیازمند منبع] در این شرایط امام ضمن بیان عقاید اصیل و صحیح شیعی و رد عقاید باطل، شبهات مربوطه را پاسخ میداد. او بحثهای کلامی خود را ناظر به این امور مطرح میکرد. از جمله این مباحث عاجز بودن عقل انسان از درک حقیقت خداوند،[۱۲] ازلی بودن واجب الوجود[۱۳] و وجوب اطاعت از امام(ع)[۱۴] بود.
میراث دیگری نیز از امام به یادگار مانده است که میراث فقهی[۱۵] و میراث تاریخی[۱۶] از آن جمله است.
مناظرات
از فعالیتهای علمی امام باقر(ع)، مناظره با افراد مختلف است. برخی از مناظرات وی از این قرار است:
مناظره امام با اسقف مسیحیان
مناظره با حسن بصری
مناظره با هشام بن عبدالملک
مناظره با محمد بن منکدر
مناظره با نافع بن ازرق
مناظره با عبدالله بن معمر لیثی
مناظره با قتاده بن دعامه[۱۷]
منبع:
۱٫مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۵۷.
۲٫جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۲۹۳.
۳٫مجلسی، بحارالانوار، ج۱۱، ص۸۳
۴٫دخیل، ائمتنا، ج۱، ص۳۴۷.
۵٫کلینی، الکافی، ج۶، ص۲۶۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۶، ص۳۵۷.
۶٫جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۳ش، ص۲۹۲.
۷٫حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۸، ص۳۹.
۸٫جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۲۹۹.
۹٫ابن ندیم، الفهرست، ص۵۹ ؛ شریف القرشی، حیاه الامام المحمد الباقر، ج۱، ص۱۷۴.
۱۰٫گروه مولفان، پیشوایان هدایت، ص۳۲۰.
۱۱٫شریف القرشی، حیاه الامام محمد الباقر،ج۱، ص۱۴۰-۱۴۱.
۱۲٫کلینی، الکافی، ج۱، ص۸۲.
۱۳٫کلینی، الکافی، ج۱، ص۸۸-۸۹.
۱۴٫کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۸۵.
۱۵٫گروه مؤلفان، پیشوایان هدایت، ص۳۴۱-۳۴۷.
۱۶٫گروه مؤلفان، پیشوایان هدایت، ص۳۳۰-۳۳۴.
۱۷٫کلینی، الکافی، ۱۳۸۸ش، ج۸، ص۳۱۱.