فعالیت علمی امام صادق علیه‌السلام
2023/10/01در دوران امامت امام صادق(ع)، به علت ضعف حکومت اموی، آزادی بیشتری برای ابراز عقیده به وجود آمد و بحث‌های علمی بسیاری در موضوعات مختلف درگرفت.[۱] این آزادی علمی و دینی که برای کمتر امامی از ائمه دوازده‌گانه وجود داشت، سبب شد تا شاگردان امام آزادانه در مباحث علمی شرکت کنند.[۲] فضای باز علمی سبب شد از امام صادق(ع) روایات فراوانی در زمینه‌های گوناگونِ فقه، کلام و… نقل شود.[۳] به گفته ابن‌حَجَر هیتمی، مردم از او دانش‌های فراوان نقل می‌کردند و آوازه او به همه جا رسیده بود.[۴] ابوبحر جاحظ هم نوشته است دانش و فقه او دنیا را پر کرده بود.[۵] حسن بن علی وَشّاء هم گفته است که نهصد نفر را در مسجد کوفه دیده است که از امام صادق(ع) حدیث نقل می‌کردند.[۶]
مذهب جعفری
در میان امامان شیعه، چه در اصول دین و چه در فروع دین، بیشترین روایت از امام صادق(ع) نقل شده است.[۷] وی همچنین بیشترین شمار راویان را داشته است. اربلی شمار روایت‌کنندگان از او را ۴۰۰۰ تن دانسته است.[۸] به گفته ابان بن تغلب شیعیان هرگاه در سخن پیامبر(ص) اختلاف‌نظر پیدا می‌کردند، به سخن حضرت علی(ع) تمسک می‌کردند و آنگاه که در سخن علی اختلاف‌نظر داشتند، به سخن امام صادق(ع) رجوع می‌کردند.[۹] به جهت نقل بیشترین روایات فقهی و کلامی از امام صادق(ع)، مذهب شیعه امامی را مذهب جعفری نیز می‌خوانند.[۱۰] امروزه امام صادق(ع) به نام رئیس مذهب جعفری مشهور است.[۱۱]
در سال ۱۳۷۸ق، شیخ محمود شلتوت رئیس دانشگاه الأزهر مصر، در پی مکاتباتی با آیت الله بروجردی، مذهب جعفری را به رسمیت شناخت و عمل به آن را به لحاظ شرعی جایز شمرد.[۱۲][۱۳][۱۴]
مناظرات و گفتگوهای علمی
در متون حدیثی شیعه، مناظرات و گفتگوهایی میان امام صادق(ع) و متکلمان مذاهب دیگر و نیز برخی از منکران وجود خدا گزارش شده است.[۱۵] در برخی از مناظرات، شاگردان امام صادق(ع) در حضور وی در زمینه‌ای که تخصص داشته‌اند، با دیگران مناظره کرده‌اند. در این جلسات امام صادق(ع) بر مناظره نظارت کرده و گاه خود نیز وارد بحث شده است.[۱۶] برای مثال در گفتگو با عالمی اهل شام که خود درخواست مناظره با شاگردان امام صادق(ع) را داشت، امام از هشام بن سالم خواست تا در زمینه کلام با او گفتگو کند.[۱۷] همچنین از فردی که قصد مناظره با او را داشت، خواست تا در هر زمینه‌ای که می‌خواهد، ابتدا با شاگردانش گفتگو کند و در صورت غلبه بر آنها با او مناظره کند. آن فرد در زمینه قرآن با حُمران بن اَعیَن، در زمینه ادبیات عربی با اَبان بن تَغلِب، در فقه با زُراره و در کلام با مؤمن الطّاق و هِشام بن سالم مناظره کرد و مغلوب شد.[۱۸]
احمد بن علی طبرسی در کتاب الاحتجاج مجموعه‌ای از مناظرات امام صادق(ع) را گرد آورده است که برخی از آنها عبارت است از:
مناظره با یکی از منکران خدا درباره وجود خدا[۱۹]
مناظره با ابوشاکر دَیصانی، درباره وجود خدا[۲۰]
مناظره با ابن ابی العوجاء درباره وجود خدا[۲۱]
مناظره با ابن ابی العوجاء درباره حدوث عالَم[۲۲]
مناظره‌ای طولانی با یکی از منکران وجود خدا درباره مسائل مختلف دینی[۲۳]
مناظره با ابوحنیفه درباره شیوه استنباط احکام فقهی، به‌ویژه قیاس[۲۴]
مناظره با برخی از علماء معتزله درباره شیوه انتخاب حاکم و برخی احکام فقهی[۲۵]
منبع
شهیدی، زندگانی امام صادق، ۱۳۸۴ش، ص۴۷-۶۰.
جعفریان، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه، ۱۳۹۳ش، ص۴۳۵، ۴۳۶.
شهیدی، زندگانی امام صادق(ع)، ۱۳۸۴ش، ص۶۱.
نگاه کنید به ابن‌حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، چاپ قاهره، ۱۴۲۹ق/۲۰۰۸م، ص۵۵۱.
جاحظ، رسائل الجاحظ، ۲۰۰۲م، ص۱۰۶.
نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۳۹.
پاکتچی، «جعفر صادق(ع)، امام»، ص۲۰۵.
نگاه کنید به اربلی، کشف الغمه، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۷۰۱.
نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۱۲.
شهیدی، زندگانی امام صادق، ۱۳۸۴ش، ص۶۱.
نجفی، «امام صادق(ع) رئیس مذهب جعفری»، سایت سازمان تبلیغات اسلامی، تایخ درج: ۹ شهریور ۱۳۹۲، تاریخ بازدید: ۱۰ آیان ۱۳۹۶.
بی‌آزار شیرازی، همبستگی مذاهب اسلامی، ۱۳۷۷ش، ص۳۴۴.
«شیخ محمود شلتوت»، سایت مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
«فتوای تاریخی شیخ شلتوت مفتی اعظم عالم تسنن و رئیس دانشگاه الازهر مصر»، درس‌هایی از مکتب اسلام، ش۳، ۱۳۳۸.
برای نمونه نگاه کنید به کلینی، اصول کافی، ج۱، ۱۴۰۷ق، ص ۷۹، ۸۰، ۱۷۱-۱۷۳؛ شیخ مفید، اختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۱۸۹، ۱۹۰.
نگاه کنید به کلینی، اصول کافی، ج۱، ۱۴۰۷ق، ص۱۷۱-۱۷۳.
نک کلینی، اصول کافی، ج۱، ۱۴۰۷ق، ص۱۷۱-۱۷۳.
کشی، رجال کشی، ۱۴۰۹ق، ص۲۷۵-۲۷۷.
طبرسی، احتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۳۱-۳۳۳.
طبرسی، احتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۳۳.
طبرسی، احتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۳۵، ۳۳۶.
طبرسی، احتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۳۶.
طبرسی، احتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۳۶، ۳۵۲.
طبرسی، احتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۶۰-۳۶۲
طبرسی، احتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۶۲-۳۶۴.
