حضرت مسلم (علیه السلام) از دعوت تا شهادت
2020/07/29مقدمه
کوفه و جهان اسلام، پس از شهادت مظلومانه امیرالمؤمنین (علیه السلام) دیگر رنگ عدالت و انسانیت به خود ندید. حُکام بنی امیه هر روز ظلم و فساد را بیش از پیش افزون می کردند. از طرفی با تحمیل صلح ظاهری به امام حسن (علیه السلام) از طرف معاویه (لعنه الله علیه) و اندکی یاران آن امام مظلوم، قدرت بنی امیه و ظلمش به شیعیان بیشتر می شد. مردم، به خصوص شیعیان، از فساد و جور بنی امیه خسته و به تنگ آمده بودند. پس از شهادت حضرت امام حسن (علیه السلام) شیعیان در عراق به جنب و جوش افتاده و تصمیم گرفتند که با حضرت سیدالشهدا (علیه السلام) بیعت کنند. لذا عریضه ها نوشتند که ما را با معاویه (لعنه الله) علیه کاری نیست و خواستار وجود شما هستیم. امام در جواب آنها را دعوت به صبر کرد تا حکومت معاویه تمام شود و همچنان نامه ها و دعوتها از سوی شیعیان عراق به امام حسین (علیه السلام) می رسید.
آمادگی مسلم بن عقیل (علیه السلام) برای رفتن به کوفه
امام حسین (علیه السلام) از بیعت با یزید ملعون، سر باز زد. لذا از مدینه خارج شد و مرتب نامه ها و پیکهایی از شیعیان عراق به امام می رسید. امام نیز در جواب آنان نوشت:
بسم الله الرحمن الرحیم
این نامه اى است از حسین بن على به سوى گروه مسلمانان و مؤمنان کوفیان
اما بعد؛ به درستى که هانى و سعید آخرین نفر بودند از فرستادگان شما برسیدند و نامه های شما را برسانیدند. بعد از آنکه پیامهای بسیار و نامه هاى بى شمار از شماها به من رسیده بود و بر مضامین همه آنها اطلاع یافتم حاصل جمیع آنها این بود: که ما امامى نداریم، به زودى به نزد ما بیا شاید که حقّ تعالى ما را به برکت تو بر حقّ و هدایت مجتمع گرداند. اینک به سوى شما فرستادم برادر و پسر عّم و ثقه اهل بیت خویش مُسلم بن عقیل را. پس اگر بنویسد به سوى من که مجتمع شده است رأى عُقَلاء و دانایان و اشراف شما بر آنچه در نامه ها درج کرده بودید، همانا من به زودى به سوى شما خواهم آمد ان شاءاللّه، پس قَسَم به جان خودم که امام نیست مگر آن کسى که حکم کند در میان مردم به کتاب خدا و قیام نماید در میان مردم به عدالت و قدم از جّاده شریعت مقدّس بیرون نگذارد و مردم را بر دین حقّ مستقیم دارد. والسلام (۱)
سپس امام علیه السلام، جناب مسلم را طلبید و فرمود که به سوی کوفه روانه شو و قصد خود از رفتن را برکسی آشکار مکن و اگر دیدی کوفه مناسب آمدن من است، مرا خبر کن.
حوادث مدینه تا کوفه
جناب مسلم، با امام وداع کرد و به سمت کوفه روانه شد. بعد از طی منازل به مدینه رفت و قبر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) را زیارت کرد و به منزل رفت و با اهل خانه دیدار و وداع کرد. سپس با دو نفر از قبیله قیس راهی کوفه شد. اما راه را گم نمودند. آبی که همراه داشتند تمام شد و تشنگی بر آنان غلبه کرد. آن دو نفری که همراه جناب مسلم بودند از تشنگی هلاک شدند. جناب مسلم هم به سختی خود را به قریه ای رساند و از آنجا نامه ای به سوی امام نوشت و شرح واقعه داد و در خواست استعفا از رفتن به کوفه داد. چون نامه به امام رسید، امام امر کرد که به سوی کوفه برو و راه را ادامه بده. پس به محض اینکه نامه امام به جناب مسلم رسید، ایشان با تعجیل خود را به کوفه رساند. جناب مسلم به کوفه رسید و در خانه «مختار بن ابى عبیده ثقفى» که معروف بود به خانه سالم بن مسیّب، ساکن شد. مردم کوفه از آمدن جناب مسلم خوشحالى نمودند و فوج فوج به خدمت آن حضرت مى آمدند. «آن جناب نامه امام حسین علیه السّلام را براى هر جماعتى از ایشان مى خواند و ایشان از استماع کلمات نامه گریه مى کردند و بیعت مى نمودند. در آن میان افرادی چون عابس بن ابی شبیب شاکری و حبیب بن مظاهر (رحمهم الله) برخاستند و رجزی خوانند و اعلام بیعت کردند. تا جایی که طبق نقل تاریخ هجده هزار نفر با جناب مسلم بیعت نمودند.» (۲)
کوفه یکپارچه به بیعت با جناب مسلم در آمد و ایشان به سوی امام نامه ای نوشت که در آمدن به کوفه تعلل نکن، زیرا کوفیان یکپارچه مشتاق شما هستند. از آن طرف چون خبر جناب مُسلم و بیعت کوفیان در کوفه منتشر شد، «نعمان بن بشیر» که از جانب معاویه و یزید در کوفه والى بود، مردم را تهدید نمودند که از مُسلم دست کشیده و به خدمتش رفت و آمد ننماید. اما مردم به حرف او اهمیتی ندادند.
بنی امیه، همیشه مراقب رفتار بنی هاشم و علویون بودند و رفتار آنان را زیر نظر می گرفتند زیرا بنا بود که نگذارند بنی هاشم و علویون در بین مردم نفوذ کرده و بر محبوبیت آنان افزوده شود. لذا هرجا که اثری از بنی هاشم می دیدند، در صدد محو کردن آن بر می آمدند. «وقتی در کوفه، کسی به حرف «نعمان بن بشیر» والی یزید اهمیت نداد، چاپلوسان بنی امیه دست به کار شدند و به یزید خبر دادند مسلم بن عقیل در کوفه مشغول تبلیغ حسین بن علی است و کسی به تهدید نماینده تو برای ترک مسلم بن عقیل اهمیت نداد تا خبر به گوش یزید پلید رسید «عبیدالله بن زیاد» را که همان زمان والی بصره بود به ریاست کوفه برگزید لذا به وی نوشت: یا بن زیاد، دوستان ما از مردم کوفه به من نامه نوشتند و آگهى دادند که پسر عقیل وارد کوفه گشته و لشکر براى حسین جمع مى کند. چون نامه من به همراه حکم ریاست تو بر کوفه، به تو رسید، بدون اتلاف وقت به جانب کوفه کوچ کن و ابن عقیل را به هر حیله که مقدور باشد به دست آورده و اسیرش کن یا اینکه او را به قتل رسان و یا از کوفه بیرونش کن.» (۳)
ورود ابن زیاد به کوفه
عبیدالله بن زیاد، نزد معاویه جایگاه ویژه ای داشت و خوش خدمتی ها به بنی امیه کرده بود، لذا اطرافیان یزید که از این موضوع با خبر بودند، او را تشویق به انتخاب «عبیدالله بن زیاد» کردند. لذا پیکی از سوی یزید روانه بصره شد. تا عبیدالله نامه یزید را خواند، برادرش عثمان را به جای خود گذاشت و به همراه لشکری از بصره، راهی کوفه شد. «ابن زیاد در هنگام ورودش به کوفه، عمامه سیاهی داشت و چهره خود را پوشانده بود، از این طرف، چون مردم هم منتظر بودند تا امام حسین علیه السلام به بیعت آنان لبیک بگوید و دعوتشان را بپذیرد، عده ای خیال کردند که حضرت وارد کوفه شده اند، لذا برای عرض ادب و احترام و خوش آمد، دور ابن زیاد را گرفتند و صدا را با سلام و صلوات بلند کردند، همراهیان ابن زیاد که دیدند مردم چنین خیال اشتباهی کردند، فریاد زدند که دور شوید، این پسر زیاد است، نه حسین بن علی.»(۴)
بنی امیه اینقدر با علویون عناد و کینه داشتند، که از آزار و اذیت آنان دریغ نمی کردند و همیشه از آنان زهر چشم می گرفتند، و مردم را هم از ارتباط و صمیمیت با آنها می ترساندند و تهدید و تحریم می کردند. (۵) کوفه با آنکه مرکز حکومت امیرالمؤمنین (علیه السلام) بود، اما چنان فضایی از طرف یزید برای کارگزارانش درست شده بود، که از سایه علویون هم فرار می کردند و اصلا به آنان روی خوش نشان نمی دادند. در چنین فضایی، ابن زیاد و لشکرش، شبانه نزدیک دارالاماره شدند. نعمان بن بشیر که تهدیدش در مردم کوفه اثر نکرده بود، به خیال آنکه شخص تازه وارد، امام حسین (علیه السلام) است، دستور داد تا درب کاخ را ببندند و از ورود آنان جلوگیری کنند. سپس به پشت بام رفت و ابن زیاد را مخاطب قرار داد و گفت: تو را به خدا سوگند از کنار دارالاماره دور شو، به حق خدا امانتى که به دست من سپرده شده به تو نخواهم داد و حاجتى به پیکار با تو هم ندارم. عبید اللَّه سخن نعمان را می شنید، اما براى آنکه آسیبى نبیند پاسخى به او نمی داد تا به پشت قصر آمد و به نعمان گفت در را بگشا که عمر ریاستت به سر آمد. «شخصى که پشت سر ابن زیاد بود، صداى او را شنید و به طرف جمعیت متوجه شد و گفت به حق خدائى که شریک ندارد، این شخص تازه وارد، پسر مرجانه است و حسین بن علی نمی باشد. نعمان که صداى پسر مرجانه را شنید، به زودى در را به روى او باز کرد او و همراهیانش وارد شدند و در را محکم به روى مردم بستند و مردم که از زیارت آقاى خود محروم گردیده و امرِ بر خلاف انتظار را مشاهده کردند، پراکنده شده و به خانه هاى خود رفتند.»(۶)
کوفه در بهت و سکوتی سنگین فرو رفت. در آن اوضاع نا بسامان که از سویی سفیر امام حسین (علیه السلام) برای بیعت گرفتن آمده بود و از سویی دستگاه حکومتی بنی امیه، مردم را تحریک و تهدید به ترک جناب مسلم کرده بود، ورود ابن زیاد حال کوفیان را بیش از پیش دگرگون کرد. هیچ کس نمی دانست چه اتفاقی می افتد. آیا کوفه در برابر بنی هاشم روسفید می شود؟ یا تهدیدات و تشکیلات نظامی بنی امیه بر اوضاع غالب خواهد شد؟ آیا خاطرات تلخِ شکوه های امیرالمؤمنین (علیه السلام) از کوفیان تکرار می شود؟ باز امامی دیگر تنها می شود؟
صبح همان شب، ابن زیاد دستور داد مردم در مسجد جمع شوند. سپس به منبر رفت و گفت: «ای مردم، یزید مرا به ریاست شهر شما انتخاب کرده است و دستور داده است با بی بضاعتان و ستمدیدگان مدارا و رأفت کنم و هرکس مرا اطاعت کند با او مانند پدری مهربان هستم، اما هرکس از فرامین من سرپیچی کند با تازیانه و شمشیر پاسخش را خواهم داد.»(۷)
ابن زیاد برای اینکه شدت خشمش و هدفش از آمدن به کوفه را نشان دهد، از همان آغاز با سختی و درشتی شروع به کار کرد. او باید می دانست در کوفه چه می گذرد و چه اندازه مردم برای جناب مسلم احترام قائل هستند و چه اندازه برای آمدن امام حسین (علیه السلام) رغبت نشان می دهند. لذا دستور داد تا سرشناسان و معتمدین کوفه را نزد او حاضر کنند. لذا در تاریخ آمده است:
«ابن زیاد دستور داد سرشناسان کوفه و آنها که مردم را مى شناسند حاضر کرده تا هواخواهان یزید و مخالفان و آشوبگران را معرفى نمایند و خاطرنشان کرد کسانى که نامبردگان را معرفى کنند و به حضور او آورند آسیبى از ما نخواهند دید و کسى که براى این کار حاضر نمى شود باید ضمانت کند آنها که معروف در نزد او هستند در صدد مخالفت و ستمگرى علیه ما نباشند و کسى که به این امر هم راضى نشود یا آنکه سرشناسان قوم را معرفى ننماید، باید بداند که در امان ما نبوده و خون او را خواهیم ریخت و مال او بر ما حلال است و هر سرشناسى که از یکى از دشمنان یزید با خبر بوده و او را به مقام ما معرفى نکرده باشد براى عبرت دیگران او را در کنار خانه اش به دار مى آویزیم.» (۸)
خبر به جناب مسلم رسید و متوجه شد ابن زیاد به دنبال شیعیان و علویون می گردد. از طرفی چون مردم برای دیدن ایشان به منزل مختار می آمدند، مکان سکونت جناب مسلم را می دانستند. لذا ایشان خانه مختار را ترک کرد و به خانه هانی رفت. شیعیان مخفیانه برای دیدار ایشان رفت و آمد می کردند. چون جاسوسان ابن زیاد در تمام کوفه پخش شدند و عده ای هم یا از ترس یا طمع سیم و زر، ممکن بود که مکان حضور جناب مسلم را فاش کنند. «ابن زیاد غلامی داشت به نام «معقل» و پول فراوانی به او داد و به او گفت خود را شبیه یاران و دوستداران مسلم کن و هرکدام از دوستان مسلم را دیدی از این پولها به او بده و بگو برای مبارزه با دشمنتان اسلحه تهیه کنید. در این صورت آنان تو را از خود می دانند و تو را به محل مخفی شدن مسلم خواهند برد.» (۹)
فاش شدن محل مخفی شدن جناب مسلم بن عقیل (سلام الله علیه)
یکی از شیعیان خالص در کوفه «مسلم بن عوسجه رضوان الله علیه» بود که در زمره شهدای کربلا نیز می باشد. ایشان در مسجد کوفه مشغول نماز بود که غلام ابن زیاد وارد مسجد شد. دید عده ای می گویند این شخص برای حسین بن علی (علیه السلام) بیعت می گیرد. فهمید مسلم بن عوسجه از شیعیان و علویون می باشد. کنار او نشست و بعد نماز به جناب مسلم گفت: «من از اهالی شام هستم و دوست دار آل پیمبر هستم و برای اینکه ظاهر سازی بیشتری کند شروع کرد به گریستن. سپس گفت من مال فراوانی دارم و می خواهم آن را به مردی بدهم که شنیده ام وارد کوفه شده و از برای پسر رسول خدا بیعت می گیرد. اما نمی دانم در کدام خانه است تا به حضورش برسم و بیعت نموده و پول را تقدیم او کنم. از طرفی چون مسلم بن عوسجه در پِی اخذ بیعت و کمک به جناب مسلم بن عقیل بود، با شنیدن این سخن خوشحال شد و فکر می کرد این شخص واقعا در گفته هایش صادق است. از او قول گرفت که مکان مخفی شدن سفیر امام را به کسی نگوید و عهد و پیمان بستند. پس از چند روز اجازه ورود داده شد و جاسوس ابن زیاد با ایشان بیعت کرد و پول را به جناب مسلم بن عقیل داد و پول توسط «ثمامه صائدی» که مسئول بیت المال و خرید اسلحه و مرکب بود، ضبط گردید. به گزارش تاریخ، معقل جاسوس ابن زیاد، از آن پس در ردیف خودیها درآمد و پیوسته به منزل جناب مسلم بن عقیل رفت و آمد مى کرد و نخستین کسى بود که وارد می شد و آخرین کسى بود که از حضور ایشان مرخص مى گردید و بالاخره با این رفت و آمد توانست آنچه مورد نظر پسر زیاد بود تحصیل نماید و هر وقت با پسر زیاد ملاقات مى کرد او را از اسرار مسلم و مردم او با خبر مى ساخت.» (۱۰)
دیدار هانی و ابن زیاد
برای دیدار هانی و ابن زیاد دو نقل آمده است:
نقل اول: هنگامی که ابن زیاد به کوفه آمد، شریک ابن اعور همدانی نیز با او همراه بود و در خانه هانی ساکن شد و بیمار شد. هنگامی که از احوال جناب مسلم آگاه شد، به او گفت: ابن زیاد به عیادت من خواهد آمد. تو پنهان شو و هر وقت آب طلب کردم خود را ظاهر کن و با شمشیر او را بزن. وقتی ابن زیاد آمد، شریک آب طلبید و مسلم قصد کرد بیرون بیاید و کار را تمام کند که هانی نگذاشت و گفت نمیخواهم در خانه من کشته شود. به نقلی یکی از زنهای هانی مانع شد و به نقلی دیگر مسلم عرض کرد که از رسول خدا شنیدم که از کشتن شخصی به این نحو نهی فرمود. (۱۱)
نقل دوم: هانی وقتی فهمید ابن زیاد سرشناسان کوفه را احضار می کند، برای آنکه مجبور به رفتن نزد او نشود، خود را به بیماری زد. ابن زیاد از اطرافیانش پرسید هانی کجاست؟ گفتند او بیمار شده و در بستر بیماری است. ابن زیاد گفت اگر می دانستم او بیمار است به عیادتش می رفتم. چند روز بعد، ابن زیاد چند تن از کسانی را که به هانی نزدیک بودند را طلبید و گفت چرا او به دیدار ما نمی آید؟ شنیده ام بهبود یافته و گاهی جلوی منزلش می نشیند و با مردم دیدار می کند. بگویید به دیدار من بیاید و حق مرا پامال نکند. آنان همان شب هانی را دیدند و گفتند چرا به دیدار پسر زیاد نمی روی؟ او فهمیده بهبود یافته ای و از تأخیر دیدارش خشمگین شده. اگر به دیدارش نروی ممکن است بر تو غضب کند. هانی گفت بله بیمار بودم و اکنون که بهبود یافته ام به نزد او می روم. لذا دستور داد مرکبش را حاضر کنند. راه افتاد و همین که نزدیک کاخ ابن زیاد رسید، به برادر زاده اش «حسان بن اسما» روی کرد و گفت: به خدا من از پسر زیاد احساس خطر می کنم، تو چه می گویی؟ حسان که از نیت ابن زیاد برای احضار هانی بیخبر بود، گفت نترس و برو و هانی را تشویق کرد به رفتن در کاخ.
هانی وارد کاخ ابن زیاد شد. همین که چشم ابن زیاد به هانی افتاد گفت: احمقی با پای خودش، به محل هلاکتش آمد. در همان وقت «شریح قاضی» که از معتمدین کوفه بود و بر مسند قضاوت کوفه مأمور بود، کنار ابن زیاد نشسته بود. ابن زیاد طعنی به هانی زد و به شریح قاضی گفت: من می خواهم او زنده بماند و در راحتی زندگی کند، اما او آرزوی قتل مرا دارد. هانی فهمید ابن زیاد قصد بدی بر او کرده و سرش را پایین انداخت و در فکر رفت. زیرا روز اول که ابن زیاد وارد کوفه شد، هانی را مورد احترام قرار داد و جویای حال او شد، اما این بار با خشم و طعنه با او صحبت کرد. «هانی به او گفت چرا این گونه با من سخن می گویی؟ ابن زیاد گفت: چگونه از من توقع داری با احترام با تو سخن بگویم؟ تو در خانه ات علیه ما توطئه کردی و پسر عقیل را در خانه ات مخفی کرده ای و اسباب رزم او و دوستانش را فراهم کرده ای. گمان کردی من خبر ندارم؟»(۱۲)
از آنجایی که هانی به احدی از غیر دوستان خود نگفته بود که جناب مسلم در خانه او است، بهت زده شد و متعجب گردید و راهی جز انکار نداشت. گفت اینهایی که می گویی دروغی بیش نیست و من از پسر عقیل بیخبرم. ابن زیاد دید هانی دست از انکار بر نمی دارد، جاسوس خود «معقل» را احضار کرد. تا چشم هانی به او افتاد، فهمید برای جاسوسی به منزل او رفت و آمد می کرده است. از فرط ناراحتی و تحیر، ساعتی سکوت کرد و بعد گفت: من از نیت مسلم بن عقیل خبر نداشتم و فقط از باب اکرام مهمان او را پذیرایی و احترام کرده ام. حال نیز متعهد می شوم که از طرف من آزاری به تو نرسد. ابن زیاد گفت: از تو دست بر نمی دارم تا مسلم را تسلیم من نمایی. هانی گفت به خدا او را تسلیم تو نخواهم کرد تا خون پاکش را بریزی. چندین مرتبه این سخنان بین آنها رد و بدل شد و یکی از اطرافیان ابن زیاد گفت من با هانی سخنی دارم و او را به گوشه قصر برد و گفت جانت را به خطر نینداز، مسلم بن عقیل با خویشان یزید خویشاوندی دارد و جانش در امان است. هانی گفت هیچ گاه چنین ننگی بر دامن خود نمی گذارم و او را تسلیم نمی کنم. از آنجا که شیعیان تا پای جان به خاندان رسول اکرم وفادار بودند، اصرار آنان برای تسلیم جناب مسلم اثری نکرد. «ابن زیاد گفت او را نزدیک من بیاورید و به هانی گفت یا مسلم را تسلیم من نما و یا گردنت را می زنم. هانی هم گفت می دانی چه اندازه یار و خویشاوند دارم، اگر مرا بکشی آنان با شمشیرهای برهنه قصرت را احاطه خواهند کرد. ابن زیاد از این سخن خشمگین شد و با چوب دستی به سر و صورت هانی زد و بینی او را شکست و گفت این خارجی است و خونش بر ما حلال است. او را از نزد من بیرون ببرید و هانی حبس شد و نگهبانانی بر او گذاشتند.» (۱۳)
چون خبر احضار هانی توسط ابن زیاد در کوفه پخش شد، دوستداران هانی کاخ ابن زیاد را محاصره کردند و گمان کردند هانی کشته شده است. گفتند تا انتقام نگیریم نمی رویم. اما شریح قاضی با حیله و دروغ آنان را آرام و از اطراف کاخ دفع نمود. ابن زیاد وقتی از دفع خطر مطمئن شد، بار دیگر به مسجد رفت و بر فراز منبر گفت: اى مردم از خدا و پیشوایان خود پیروى کنید و در میان خود تفرقه ایجاد ننمائید. زیرا ممکن است بر اثر دوگانگی به هلاکت برسید و خوار گردید و کشته شوید و آزار بینید و سرانجام به جنگ منجر شود. بدانید که برادر شما کسى است که به شما راست بگوید و کسى که شما را از راه ناشایست بترساند معذور است و جاى اعتراضى براى او نیست. گویا ابن زیاد می خواست به مخفی کردن جناب مسلم توسط هانی و سرپیچی کردنش از تسلیم جناب مسلم اشاره کند و مردم را نیز آگاه کند که هانی با آنکه از معتمدین کوفه بود چنین با شدت و خشم با او رفتار شد، و تکلیف عوام کوفه را مشخص کند..
جناب مسلم و آمادگی جنگ با ابن زیاد
وقتی خبر حبس و مجروحیت هانی به جناب مسلم رسید، بسیار ناراحت شد و افسوس خورد. «لذا دستور داد تمام اصحاب خودش که چهار هزار نفر بودند را جمع کنند و گفت شعار «یا منصور امت» سر دهید. چیزی نگذشت که فاصله مسجد تا بازار کوفه پر شد از یاران جناب مسلم. از طرفی هم بنی اسد و بنی تمیم و قبیله هانی جمع شدند و جناب مسلم همه را آماده جنگ کرد. کار به جایی رسید که ابن زیاد از ترس، کاخش را ترک نمی کرد و فقط از کاخ مواظبت می کرد.» (۱۴)
ابن زیاد که فکرش را نمی کرد کوفه به این سرعت علیه او متحد شود، در بهت و تحیر بود. مردم از هر سو به جناب مسلم می پیوستند. دوستداران ابن زیاد روی پشت بامها آمده بودند و لشکر جناب مسلم را مشاهده می کردند که ناگهان توسط آنان مورد حمله با سنگها واقع شدند و لشکر کوفه به ابن زیاد و پدرش و دوستدارانش ناسزا می گفتند و خشم خود را ابراز کردند. تقریبا کوفه یکپارچه علیه ابن زیاد متحد شده بود. ابن زیاد که دید یارانش در برابر افراد جناب مسلم بسیار اندک و ناچیزند، لذا متوسل به حیله و نیرنگ شد. «کثیر بن شهاب که خود اهل قبیله مذحج بود را مأمور کرد تا لشکریانی که اهل قبیله مذحج بودند را از حمایت جناب مسلم منصرف و از تهدید ابن زیاد بترساند. محمد ابن اشعث کندی را هم مأمور کرد تا لشکریان قبیله کنده را از جنگ منصرف کند و از تهدید ابن زیاد بترساند و همین دستور را به شمر بن ذی الجوشن و شبث بن ربعی داد و چند نفر را در کاخ نگه داشت تا در امان باشد. آنان نیز خود را به مردم رساندند و توانستند عده ای را منصرف سازند و با خود همراه کردند و در کاخ آوردند. کثیر به ابن زیاد گفت با همین تعداد می توانیم بر دشمن خود حمله نماییم. اما ابن زیاد که از تعداد لشکریان جناب مسلم خبر داشت، به حرف او اهمیتی نداد.»( ۱۵)
پیشنهاد پول و ریاست به کوفیان، برای ترک جناب مسلم
بنی امیه و کارگزارانش، هرگاه جایگاه و لشکرش را در معرض شکست می دیدند، به راههای مادی متوسل می شدند. یکی از ترفندهای جنگی همیشه پول و وعده ریاست بوده است. همان طور که معاویه با سکه و زر فرماندهان سپاه امام حسن (علیه السلام) را فریب داد، ابن زیاد هم که شکستش را نزدیک می دید، به همین راه متوسل شد. لذا ر‌ُوسا و سرشناسان خود را جمع کرد و گفت به بام دارالاماره بروید و بگویید هرکس با ابن زیاد باشد پول فراوان و نزد او جایگاه خاصی خواهد گرفت و هرکس او را ترک کند از این مزایا محروم خواهد شد و گفت با انتشار خبر ورود لشکر شام به کوفه، در دل لشکریان کوفه هراس بیاندازید. غروب بود که فرماندهان و گماشته های ابن زیاد به خوبی توانستند نظر مردم را تغییر دهند و بیش از هرچیز، ترس از لشکر یزید و قتل و غارت مخالفین توسط او، توانست رای مردم را برگرداند و شب همه با ترس به خانه های خود رفتند. تا جایی که هر پدر و مادری فرزند و اهل خانه اش را از حمایت جناب مسلم منصرف می ساخت و از غضب یزید می ترساند.
تنها شدن جناب مسلم
هنگامی که اطرافیان ابن زیاد مردم را از لشکر یزید و قتل و غارت به خوبی ترساندند و هرکسی دیگری را از یاری جناب مسلم نهی می کرد، مردم از کنار آن حضرت پراکنده شدند. «هنگام نماز مغرب جناب مسلم به مسجد آمد، از چهار هزار نفر سی نفر مانده بودند. بعد از نماز به سوی خانه های یارانش رفت تا آنان را دوباره دعوت به یاری کند که در همین فاصله بیست نفر دیگر او را ترک کردند و آن ده نفر هم وقتی دیدند که همه رفته اند مسلم را ترک کردند.» (۱۶)
مردم کوفه ای که تا چند روز قبل برای میزبانی سفیر امام دعوا و مسابقه داشتند، کار را به جایی رساندند که مسلم تنها و آواره در کوچه های کوفه سرگردان شد. به یکباره همه او را رها کردند و کسی حتی درب خانه خود را به روی او نمی گشود. زیرا مردم ظلم و جنایت بنی امیه را دیده بودند و ترس و هراس بر آنان غلبه کرده بود. در حالی که اگر بر اتحاد خود باقی می ماندند به راحتی می توانستند بر ابن زیاد غلبه کنند. حال سفیر امام ماند و کوچه های کوفه. شب شده بود و جناب مسلم نه جایی را داشت نه کسی میزبانش می شد. همینطور سرگردان بود که از خستگی به درب خانه ای نشست که متعلق بود به زنی به نام «طوعه». طوعه کنیز اشعث بن قیس بود که بعدها او را آزاد کرد و با شخص دیگری ازدواج کرد و صاحب فرزندی شد به نام بلال. بلال نیز همان روز همراه مردم به مسجد رفته بود و مادرش طوعه انتظارش را می کشید. «لذا درب خانه را باز کرد تا خبری از فرزندش بگیرد، دید شخصی جلوی خانه اش نشسته و به او سلام کرد و از او طلب آب کرد. طوعه برایش آب آورد و او خورد. اما هنوز نشسته بود و نرفت. طوعه گفت مگر آب نخوردی دیگر منتظر چه هستی؟ مسلم هیچ پاسخی نداد. طوعه سه بار حرفش را تکرار کرد و گفت ای مرد برخیز و به خانه خود برو، جایز نیست این وقت شب بر درخانه زنی بنشینی. مسلم گفت ای زن من غریبم و جایی را ندارم، ممکن است امشب را به من جای دهی و من احسان تو را جبران می کنم. طوعه گفت تو کیستی؟ گفت من مسلم بن عقیل هستم که به دعوت این بی وفایان آمدم و اکنون مرا رها کردند. طوعه پس از آنکه او را شناخت گفت خانه محقر و تاریک من را به قدوم خود روشن کن و اتاقی را با لوازم آسایش در اختیارش گذاشت.» (۱۷)
قتال جناب مسلم با لشکر ابن زیاد در خانه طوعه
فرزند طوعه به خانه بازگشت و دید مادرش مرتب به داخل اتاق رفت و آمد می کند. علتش را سوال کرد و طوعه جریان جناب مسلم را به او گفت. ابن زیاد همه جا را دنبال جناب مسلم جستجو می کرد. حتی تمام مسجد و مکانهایی را که فکر می کرد مسلم بن عقیل پنهان شده باشد جستجو کرد. لذا مردم را جمع کرد و گفت پسر عقیل آرامش من و شما را به هم ریخته است. کوفه را آشوب کرده است. هرکس او را بیابد و به من خبر بدهد، پولی به اندازه دیه او را جایزه می دهم. پسر طوعه که اسم جایزه و پول بیشمار را شنید، طمع کرد و فردای همان روز به قصر ابن زیاد رفت و خبر مسلم را به ابن زیاد داد. ابن زیاد نیز لشکری هفتاد نفری را برای دستگیری مسلم راهی خانه طوعه کرد. مسلم از صدای پای اسبان فهمید برای دستگیری او آمده اند، لذا آماده رزم شد. در کامل بهایی نقل شده است که در آن هنگام مشغول خواندن دعا بود که زود دعا را به پایان رساند و به طوعه گفت تو به خاطر پناهی که به من دادی از شفاعت رسول خدا بی نصیب نخواهی ماند. من دیشب خواب عمویم علی (علیه السّلام) را دیدم که خبر شهادتم را داد و من دیگر زنده نخواهم ماند.
جناب مسلم به آنان حمله کرد و تا سه بار آنان را از خانه دفع نمود. «برخی نوشته اند که مردم از بامها مسلم را سنگ زدند و مسلم به آنان فرمود: عجیب که امروز بر قتل من متحد شده اید و تا چندی پیش من مورد احترام همه شما بودم. پس به خود گفت آماده مرگ شو که از آن گریزی نیست و مشغول نبرد شد و رجز می خواند.» (۱۸)
آری همه بر قتل سفیر امام تجمع کردند و فراموش نمودند که خودشان او را دعوت کردند و حال این گونه او را تنها رها کردند و به لشکر ابن زیاد برای قتل او کمک می کردند. اما بنی هاشم همگی به شجاعت و نبرد مشهور بودند و مسلم را از دشمن باکی نبود. «علامه مجلسی (ره) می گوید: جناب مسلم چهل و پنج نفر از آنان را به درک واصل کرد و گاهی یکی از آنان را با دست بلند می کرد و به طرفی می انداخت.» (۱۹)
با خستگی و ضعف مدام می جنگید و همانطور که گذشت «مردم بی وفا از بامها بر روی او آتش وسنگ می ریختند.»(۲۰)
بکر بن حمران در آن میان ضربتی به دهان مبارک آن جناب زد و لب و دندانش را مجروح ساخت. اما باز دست از جنگ بر نمی داشت و دیدند حریف آن شیر بیشه شجاعت نمی شوند، ابن اشعث به او گفت چرا خود را به کشتن می دهی؟ ابن زیاد تو را نخواهد کشت و تو در امان هستی.
تسلیم شدن جناب مسلم
طبق نقل ارباب مقاتل، جناب مسلم از فرط قتال و جراحت خسته شد و تکیه به دیوار زد. باز ابن اشعث به او گفت ما به تو قول می دهیم که در امانی و ایشان ناچار تسلیم شد. اما بعضی اینگونه نوشته اند:
«هنگامی که مسلم از فرط خستگی از جنگ کناره گرفت، نامردی از پشت با نیزه به او حمله کرد و مجروحش کرد و او به زمین افتاد و محاصره شد و دستگیرش کردند.»(۲۱)
سپس ایشان را خلع سلاح کردند و دستانش را بستند و بر اسب سوار کردند. قطرات اشک از چشمان مبارکش جاری گشت و اطرافیان با طعنه به او گفتند: انسانی دلاور چون تو که برای هدف بزرگی به کوفه آمده نباید بگرید. «ایشان فرمود: به خدا قسم بر خودم گریه نمی کنم، بلکه بر کسی می گریم که او را بنا بر بیعت کوفیان به آمدن تشویق کردم و او را به وفای کوفیان اطمینان دادم. لذا به ابن اشعث گفت: هرچند به شما اعتمادی نیست اما از تو می خواهم از جانب من پیکی به سوی حسین بن علی بفرستی و او را از آمدن به کوفه منصرف سازی. ابن اشعث پذیرفت و او را به کاخ ابن زیاد برد.» (۲۲)
تمام فکر و نگرانی جناب مسلم برای امام حسین (علیه السلام) بود و می دانست که همان کاری که با سفیرش کردند با او نیز خواهند کرد.
جناب مسلم در کاخ ابن زیاد
ابن زیاد که از ناحیه یاران مسلم مورد تهدید و اذیت واقع شده بود و همه را از جانب مسلم می دانست و انتظار چنین لحظه ای را می کشید که مسلم را اسیر کند. وقتی گزارش جنگ و آنچه پیش آمده بود را به او دادند، به ابن اشعث گفت: من تو را فرستادم که او را دستگیر کنی یا به قتل رسانی، ما را با امان او چکار، چرا به او وعده امان دادی؟ هر چند جناب مسلم می دانست امانی ندارد و از شهادتش با خبر بود، اما با شنیدن این سخن ابن زیاد دیگر یقین کرد که شهادتش نزدیک شده است. از طرفی بر اثر جنگ و جراحت و خون ریزی بسیار تشنه بود و چشمش به کوزه ای افتاد که در آن آب سرد بود و طلب آب کرد و ملعونی از ایشان آب را دریغ کرد و جسارتی به او کرد و گفت آبت نمی دهیم تا از حمیم دوزخ بنوشی. زیرا اطاعت امام خود یزید را نکردی.
بنی امیه که بویی از دین و فضایل اخلاقی نبرده بود، به خوبی توانسته بودند با پول و وعده های دنیایی در برخی نفوذ کنند که اینگونه با وجود امام حسین (علیه السلام) یزید را امام بدانند و تا پای جان برایش بجنگند. «جناب مسلم از فرط جراحت و تشنگی در گوشه افتاد و یکی از اطرافیان ابن زیاد بر او ترحم کرد و غلامش را دستور داد تا برای او آب ببرد اما به علت شکستگی دندان تا دو بار ظرف آب خونابه شد و دوباره برایش آب آوردند. اما مرتبه سوم دندانهایش میان ظرف آب ریخت و گفت: الحمدلله لو کان من الرزق المقسوم لشربته گویا مقدور نیست از این آب بنوشم.» (۲۳)
از آنجا که جناب مسلم در خاندان رسول اکرم پرورش یافته بود، لذا ولایتمداری او در هیج شرایطی ترک نشد و به دلیل همین روح ولایتمداری هنگامی که ایشان را در اتاق مخصوص ابن زیاد بردند، به ابن زیاد سلام و احترامی نکرد. یکی از چاپلوسان ابن زیاد به او نهیب زد که چرا بر امیر سلام و احترام نکردی؟ ایشان در جواب گفت: ساکت شو، او بر شما امیر است و امیر من ابن زیاد نیست. چه سلام کنم چه سلام نکنم او مرا خواهد کشت. ابن زیاد نیز گفت: آری به خدا در هر صورت تو را خواهم کشت. «بعضی نوشته اند این لحظه بعد از بحثی که بین ابن زیاد و جناب مسلم رخ داد، ابن زیاد لعین زبان به سب و ناسزای امیرالمومنین و امام حسن و امام حسین (علیهم السلام) و جناب عقیل گشود و جناب مسلم در پاسخ او گفت: به خدا تو و پدرانت به ناسزا سزاوارترید تا خاندان پاک عصمت.»(۲۴)
وصایای جناب مسلم
باز کوفیان بی وفایی به خاندان رسول اکرم را تکرار کردند. زمانی امیرالمومنین (علیه السلام) را تنها گذاشت و ایشان را به ستوه آوردند تا جایی که حضرت لب به نفرین آنها گشود و زمانی فرزند ارشد ایشان امام حسن (علیه السلام) را تنها گذاشتند و در برابر پولهای معاویه ایشان را ترک کردند و مجبورش کردند که با معاویه صلح کند. و این بار هم سفیر امام حسین (علیه السلام) قربانی بی وفایی کوفیان شد. جناب مسلم دیگر زخمها و شهادت خود را از یاد برده بود و فقط در فکر امام حسین (علیه السلام) و کاروان او بود. دیگر یقین به شهادت خود کرده بود و گفت: حال که کار به اینجا رسیده است می خواهم وصیت کنم. ابن زیاد گفت مانعی نیست وصیت کن. «جناب مسلم رو به ابن سعد کرد و گفت: بین ما خویشاوندی برقرار است و تو از هرکس سزاوارتری به من برای شنیدن وصیت. ابن سعد که همیشه به دنبال جلب توجه ابن زیاد و یزید بود، به خاطر خوش آمد ابن زیاد به حرف جناب مسلم اعتنایی نکرد. اما ابن زیاد به او گفت به سخن او گوش کن زیرا او با تو خویشاوندی دارد. ابن سعد هم دست مسلم را گرفت به کناری برد. جناب مسلم فرمود: اول وصیت من آن است که شمشیر و زره مرا بفروشی و قرض مرا که هفتصد درهم است در این شهر بدهی. دوم وصیت من آن است که بعد از مرگم بدن مرا دفن نمایی. سوم وصیت من آن است که به حسین بن علی خبر بدهی که از آمدن کوفه صرف نظر کند و بیعت شکنی کوفیان را به او خبر بدهی.» (۲۵)
ابن سعد طبق معمول که قصد جلب توجه ابن زیاد را داشت، وصایای مسلم را به ابن زیاد گفت. او گفت تو به مسلم خیانت کردی که سخن او را فاش کردی. «ولی قرض او را ادا کن و در دفن او مضایقه نخواهیم کرد و درباره حسین بن علی اگر اراده کوفه نکند با او کاری نخواهیم داشت. اما ابوالفرج اصفهانی برخلاف ارباب مقاتل آورده که ابن زیاد گفت من مسلم را را طاغی و خارجی می دانم و بدنش را دفن نخواهم کرد.» (۲۶)
مسلم (علیه السلام) بر بام دارالاماره و شهادت ایشان
ابن زیاد توقع داشت که که جناب مسلم از او شفاعت بخواهد و وی را به قتل نرساند، اما وقتی قوت قلب جناب مسلم را دید باز به خشم آمد و به بنی هاشم جسارت کرد و بکر بن حمران را که در حین جنگ از جناب مسلم ضربتی سنگین خورده بود و از او کینه داشت طلب کرد و گفت مسلم را به بالای بام ببر و سر از تنش جدا کن. جناب مسلم به او فرمود: «به خدا اگر میان من و تو خویشاوندی بود چنین حکم نمی کردی. کنایه از اینکه شما زنازاده هستید و با بنی هاشم که از نسل پاکان است میانه ای ندارید. بکر بن حمران دست او را گرفت به بالای بام برد و جناب مسلم در بین راه زبان به ثنای الهی و رسول اکرم وخاندان وی گشود و با خدا مناجات می کرد و از بی وفایی کوفیان به خدا شکایت می کرد. بکر بن حمران لعین آن مظلوم را به قسمتی از بام که بر کفشگران مشرف بود انتقال داد و سر از بدن پاکش جدا کرد و سر نازنین و بدن پاک جناب مسلم از بام به زمین انداخت.» (۲۷)
بعضی نوشته اند «بکر بن حمران لعین سپس شتابان به نزد ابن زیاد رفت و ترسان و لرزان بود. ابن زیاد دلیل حال او را پرسید. گفت: هنگام جدا کردن سر مسلم شخص سیاه مهیبی را دیدم که انگشت خود را می گزید و تا به حال چنان نترسیده بودم. ابن زیاد به او گفت چون به قتل عادت نداری چنین حالی به تو دست داده است و توجه نکن.»(۲۸)
پانوشتها
۱٫الارشاد للمفید، جلد ۲، ص ۳۹ -منتهی الامال، جلد ۱، ص ۷۲۲ – مثیر الاحزان ، ص ۲۶ – الامامه والسیاسه، الدینوری، جلد ۱، ص ۸ – تاریخ ابن خلدون، جلد ۳، ص ۲۸ – الفتوح، جلد ۵ ، ص ۳۱ – وقعه الطف، ص ۶۹
۲٫الارشاد للمفید، جلد ۲، ص۴۱ – مثیر الاحزان، ص ۳۳ – تاریخ الطبری، جلد ۵، ص ۳۷۵- الکامل فی التاریخ، جلد ۴، ص ۳۰ – الفتوح، احمد ابن اعثم الکوفی، جلد ۵، ص ۳۴ – مروج الذهب، جلد ۳، ص ۵۴
۳٫الارشاد للمفید، جلد ۲، ص ۴۳ – الامامه والسیاسه، جلد ۲، ص ۸ – تاریخ ابن خلدون، جلد ۳، ص ۲۸ – تاریخ الطبری، جلد ۵، ص ۳۵۶ – الکامل فی التاریخ، جلد ۴، ص ۲۳ – الفتوح، جلد۵، ص ۳۶
۴٫الارشاد للمفید، جلد ۲، ص ۴۳ – اعلام الوری، فضل بن حسن طبرسی، ص ۲۲۴ – مثیر الاحزان، ص ۳۰ – تاریخ الطبری، جلد۵، ص ۳۵۸ – مروج الذهب، ، جلد ۳، ص ۵۷
۵٫تاریخ ادوار اسلام، ص ۱۸۸
۶٫الارشاد للمفید، جلد ۲، ص ۴۳ – اعلام الوری، ص ۲۲۵ – اخبارالطوال، ص ۲۳۳ – تاریخ الطبری، جلد۵، ص ۳۵۹ – الفتوح، جلد ۵، ص ۳۹ – منتهی الامال، جلد ۱، ص ۷۳۰ – وقعه الطف، ص ۷۳
۷٫الارشاد للمفید، جلد ۲، ص ۴۴ – اعلام الوری، ص ۲۲۵ – مثیر الاحزان، ص ۳۲ – تاریخ الطبری، جلد۵ ، ص ۳۶۷ – الفتوح، جلد ۵، ص ۴۱ – مقاتل الطالبین، ص ۱۰۰
۸٫الارشاد للمفید، جلد ۲، ص ۴۴ – منتهی الامال، جلد ۱، ص ۷۳۱ – اعلام الوری، ص ۲۲۴ – تاریخ الطبری، جلد ۵ ، ص ۳۵۹- الکامل فی التاریخ، جلد ۴، ص ۲۴ – الفتوح، جلد ۵، ص ۳۹ – مقاتل الطالبین، ص ۱۰۱ – وقعه الطف، ص۷۳
۹٫الارشاد للمفید، جلد ۲، ص ۴۸ – تاریخ الطبری، جلد ۵ ، ص ۳۶۵ – مثیر الاحزان، ص ۳۳ – تاریخ الطبری، ص ۳۶۵ – الکامل فی التاریخ، جلد ۴، ص ۲۸
۱۰٫الارشاد للمفید، جلد ۲، ص ۴۵ – تاریخ الطبری، ص ۳۵۹ – الکامل فی التاریخ، جلد ۴، ص ۴۰ – الفتوح، جلد ۵، ص ۴۰ – وقعه الطف، ص ۷۳
۱۱٫ مناقب ابن شهر آشوب، جلد ۴، ص۹۹ _ مثیر الأحزان، ص ۳۲ _ مقاتل الطالبیین، ص ۹۹ _ جلاالعیون، ص ۶۱۲
۱۲٫الارشاد للمفید، جلد۲، ص ۴۶ – تاریخ الطبری، جلد ۵ ، ص ۳۶۴ – منتهی الامال، جلد اول، ص ۷۳۳ – وقعه الطف، ص ۷۶
۱۳٫الارشاد للمفید، جلد ۲، ص ۴۷ – مثیر الاحزان، ص ۳۲ – الفتوح، جلد ۵، ص ۴۶ – منتهی الامال، جلد ۱، ص ۷۳۳ – وقعه الطف، ص ۸۰
۱۴٫الارشاد للمفید، جلد ۲، ص ۵۲ – اعلام الوری، ص ۲۲۷ – ترجمه تاریخ ابن خلدون، جلد ۲، ص ۳۳ – تاریخ الطبری، جلد ۵ ، ص ۳۶۸ – الکامل فی التاریخ، جلد ۴ ، ص ۳۰ – الفتوح، جلد ۵، ص ۴۹ – مقاتل الطالبین، ص ۱۰۳ – وقعه الطف، ص ۸۳
۱۵٫الارشاد للمفید، جلد ۲، ص ۵۳ – اعلام الوری، فضل بن حسن طبرسی، ص ۲۲۷ – اخبارالطوال، ص ۲۳۸ – الکامل فی التاریخ، جلد ۴، ص ۳۱ – الفتوح، جلد ۵، ص ۴۹ – مقاتل الطالبین، ص ۱۰۳
۱۶٫الارشاد للمفید، جلد ۲، ص ۵۴ – اعلام الوری، ص ۲۲۷ – تاریخ الطبری، جلد ۵ ، ص ۳۷۱ – مقاتل الطالبین، ص ۱۰۴ – وقعه الطف، ص ۸۳ – منتهی الامال، جلد ۱، ص ۷۳۹
۱۷٫الارشاد للمفید، جلد ۲، ص ۵۵ – وقعه الطف، ص ۸۴ – منتهی الامال، جلد ۱ ص ۷۴۰ – اعلام الوری، ص ۲۲۸ – اللهوف، ص ۵۴ – مثیر الاحزان، ص ۳۶ – الکامل فی التاریخ، جلد ۴، ص ۳۲ – الفتوح، جلد ۵ ، ص ۵۰ . که این منبع نام فرزند طوعه را اسد ذکر کرده است – مقاتل الطالبین، ص ۱۰۵
۱۸٫الفتوح، جلد ۵، ص ۵۴ – مروج الذهب، جلد ۳، ص ۵۸ – مقاتل الطالبین، ص ۱۰۶
۱۹٫جلاالعیون، ص ۷۲۶ – منتهی الامال، جلد ۱، ص ۷۴۴
۲۰٫جلاالعیون، ص ۶۱۹
۲۱٫اللهوف، ص ۵۵
۲۲٫الفتوح، جلد ۵، ص ۵۴ – الارشاد للمفید، جلد ۲ ، ص۵۹ – مقاتل الطالبین، ص۱۰۷
۲۳٫الارشاد للمفید، جلد۲، ص ۶۱ – تاریخ الطبری، جلد ۵، ص ۳۶۷ – الفتوح، جلد ۵، ص ۵۵ – مقاتل الطالبین، ص ۱۰۸ – منتهی الامال، جلد ۱، ص ۷۴۸ – جلاالعیون، ص ۸۳۰ – وقعه الطف، ص ۸۹
۲۴٫اللهوف، ص ۵۷ – جلاالعیون، ص ۸۳۰
۲۵٫الارشاد للمفید، جلد ۲، ص ۶۳ – مثیر الاحزان، ص ۳۷ – اخبارالطوال، ص ۲۴۱ – الامامه والسیاسه، جلد ۲، ص ۱۰ – تاریخ الطبری، جلد ۵۵ ، ص ۳۷۶ – الکامل فی التاریخ، جلد ۴، ص ۳۴- الفتوح، جلد ۵، ص ۵۷ – مقاتل الطالبین، ص ۱۰۸ – وقعه الطف، ص ۸۹ – جلاالعیون، ص ۸۳۱ – منتهی الامال، جلد ۱، ص ۷۴۹
۲۶٫مقاتل الطالبین، ص ۱۰
۲۷٫الارشاد للمفید، جلد ۲، ص ۶۳ – تاریخ الطبری، جلد ۵ ، ص ۳۷۸ – الکامل فی التاریخ، جلد ۴، ص ۳۵ – مروج الذهب، جلد ۳، ص ۶۰ – مقاتل الطالبین، ص ۱۰۹ – جلاالعیون، ص ۸۳۱ – منتهی الامال، جلد ۱، ص ۷۵۱ – اللهوف، ص ۳۱
۲۸٫ منتهی الامال، جلد ۱، ص ۷۵۱ – جلاالعیون، ص ۸۳۲ – اللهوف، ص ۵۸
منابع
– اعلام الوری، فضل بن حسن طبرسی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی تا
– الفتوح، احمد ابن اعثم الکوفی، علی شیری، الطبعه الاولی، بیروت، دارالاضواء ، ۱۴۱۱
– اخبار الطوال، احمد بن داود الدینوری، عامرعبدالمنعم، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۳
– الارشاد، محمد بن محمد مفید، قم، موسسه آل البیت، چاپ دوم ، ۱۴۱۴
– الامامه والسیاسه، ابن قتیبه الدینوری، الشریف الرضی، قم، المطبعه الامیر ، ۱۴۱۳
– الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، بیروت، چاپ دارالصار، ۱۳۸۵
– اللهوف، سید بن طاووس تحقیق فهری زنجانی، تهران، نشر جهان، ۱۳۸۸
– تاریخ الطبری، محمد بن جریرالطبری، محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، روایع التراث العربی، ۱۳۸۷
– ترجمه تاریخ ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد بن خلدون، قم، دار الفکر، ۱۴۰۱
– جلاالعیون، محمد باقر مجلسی، نسخه خطی، استنساخ ۱۲۵۸
– مثیر الاحزان، ابن نما الحلی، مدرسه الامام المهدی، قم، مطبعه الامیر، ۱۳۶۹
– مروج الذهب، علی بن حسین مسعودی، قم، دارالهجره، ۱۴۰۹
– مقاتل الطالبین، ابوالفرج اصفهانی، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۹
– منتهی الامال، شیخ عباس قمی، تهران، مبین اندیشه، ۱۳۹۰
– وقعه الطف، لوط بن یحیی(ابومخنف)، مترجم محمد هادی یوسفی، بیروت، مجمع جهانی اهل بیت، ۱۴۲۷
نویسنده: محمد جعفری باکلانی
