سنت زیارت اربعین
2023/09/07اربعین، مطابق نظر شیخ مفید در مسارالشیعه[۱] و شاگردش شیخ طوسی در مصباح المتهجد،[۲] زمان بازگشت اهل حرم از شام (دمشق) به مدینه است. همچنین بنا بر نقل ایشان، جابر بن عبدالله انصاری صحابی برجسته محمد به عنوان نخستین زائر حسین بن علی، یا لااقل از نخستین زائران او، در این روز وارد کربلا شده و زیارت اربعین را بجا آورده‌است.[۳] ابراهیم آیتی نیز می‌نویسد: «جابر بن عبدالله انصاری… بیستم ماه صفر، درست چهل روز بعد از شهادت امام وارد کربلا شد و سنت زیارت اربعین امام به دست او تأسیس گردید».[۴] بر این اساس «از همان آغاز که تاریخش معلوم نیست، شیعیان به حرمت آن، زیارت اربعین می‌خوانده‌اند.»[۵]
زیارت اربعین تنها دربارهٔ حسین بن علی وارد شده و هیچ پیشینه‌ای را نمی‌توان برای اربعین و اعمال مربوط به این روز تا پیش از حادثه عاشورا تصدیق کرد و این ویژگی و امتیاز، تنها برای حسین بن علی دانسته شده‌است.[۶] البته در باب علت اهمیت این روز نزد عرف شیعیان، برخی گزارش‌های تاریخی مبنی بر حضور بازماندگان اهل بیت حسین در کربلا در روز اربعین از عوامل توجه خاص ایشان به اربعین است. در برخی منابع تاریخی مانند کتاب نزهه الزاهد اسیران شام یعنی بازماندگان کشته‌شدگان کربلا در چهلمین روز کشته شدن حسین بن علی به کربلا رسیدند.[۷] اگرچه نه‌تنها این مطلب در متون تاریخی پیش‌تر از قرن هفتم هجری نیامده است، با تصریح متقدمینی مانند شیخ مفید که بازگشت اسرا را به مدینه دانسته‌اند نیز در تضاد است.[۳] در تقویم رسمی ایران این روز تعطیل می‌باشد.
زیارات اربعین
سه روایت و گزارش در موضوع اربعین حسین بن علی آمده‌است:
روایت اول روایت حسن عسکری: «علامات المؤمنین خمس: صلاهُ الإحدی و الخمسین، و زیارهُ الاربعین، والتـَختم فی الیَمین، و تـَعفیرُ الجبین، و الجهر بِبِسم الله الرحمن الرحیم: علامات مؤمن پنج چیز است: اقامه پنجاه و یک رکعت نماز در شبانه روز (هفده رکعت واجب و سی و چهار رکعت نافله)، زیارت اربعین، انگشتر به دست راست کردن، جبین را در سجده بر خاک گذاشتن، در نماز بسم الله الرحمن الرحیم را بلند گفتن.» که شیخ طوسی در کتاب تهذیب الاحکام[۸] و شیخ حرّ عاملی در وسائل الشیعه[۹] این روایت را آورده‌اند.
در این گزارش به متن خاصی برای زیارت اربعین اشاره نشده و می‌توان اینطور برداشت کرد که مطلق زیارت به معنای عرفیِ آن، در روز اربعین دارای این ویژگی است که زائر را دارای نشان ایمان می‌نماید. خصوصاً با ضمیمه روایات دیگر که زیارت اباعبدالله را مختص به حضور در کربلا ندانسته و بر سلام از راه دور هم زیارت اطلاق کرده‌اند.[۱۰] برای نمونه: «قال اباعبدالله: إصعد فوق سطحک، ثم التفت یمنه و یسره، ثم ترفع رأسک إلی السماء، ثم تنحو نحو القبر فتقول: السلام علیک یاأباعبدالله السلام علیک ورحمه الله وبرکاته، تکتب لک زوره، والزوره حجه وعمره»[۱۱]
روایت دوم: روایتی است که از جابر بن عبدالله انصاری، اولین یا از اولین زائران حسین بن علی در اربعین نقل شده‌است. در این گزارش آمده‌است که وقتی جابر به غاضریه رسید در آب فرات غسل کرد، پیراهن پاکیزه‌ای پوشید، آنگاه قدری از بوی خوش بر سر و بدن پاشید و پابرهنه روانه شد تا نزد سر حسین ایستاد و سه مرتبه اللّه اکبر گفت. پس افتاد و بیهوش شد، چون به هوش آمد می‌گفت: «السّلام علیکم یا ال اللّه…» جملات جابر در اینجا تقریباً همان زیارت حسین در نیمه رجب است و جز در چند کلمه تفاوت ندارد، که احتمالاً ناشی از اختلاف نسخه هاست. متن کامل این زیارت را علامه مجلسی در بحارالانوار آورده‌اند.[۱۲]
روایت سوم: این روایت در کتاب تهذیب الاحکام و … آمده که صفوان از جعفر صادق نقل می‌کند و می‌گوید: «مولایم امام صادق علیه السّلام دربارهٔ زیارت اربعین به من فرمود: هنگامی‌که قسمت قابل توجهی از روز برآمده، این زیارت را بخوان…»[۱۳] و این همان زیارت معروف اربعین است. متن این زیارت در ویکی‌نبشته آمده‌است.
منبع
۱٫«مسار الشیعه، شیخ مفید، ص۲۶». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ ژانویه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۱۴.
۲٫«مصباح المتهجد، شیخ طوسی، ص۷۸۷». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ ژانویه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۱۴.
۳٫جعفریان، رسول (۱۳۸۶). تاملی در نهضت عاشورا. انصاریان. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۹۰۵۱۸-۶-۴.
۴٫«بررسی تاریخ عاشورا، محمد ابراهیم آیتی، ص۲۲۱». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ ژانویه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۱۴.
۵٫دلیل بزرگداشت اربعین چیست، رسول جعفریان
۶٫رک: اربعین در فرهنگ شیعه، سید محمد محسن حسینی طهرانی، ص۷۵
۷٫رک: نفس المهموم ترجمه شعرانی، ص۴۳۰؛
نزهه الزاهد، ص۲۱
۸٫«تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، ج۶، ص۵۲». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ ژانویه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۱۴.
۹٫«وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۰، ص۳۷۳، ح۱». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ ژانویه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۱۴.
۱۰٫«رک: وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۰، ص۳۸۵». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ ژانویه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۱۴.
۱۱٫رک: وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۰، ص۳۸۵ بایگانی‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine؛ برای ۱۲٫نمونه: «قال اباعبدالله: إصعد فوق سطحک، ثم التفت یمنه و یسره، ثم ترفع رأسک إلی السماء، ثم تنحو نحو القبر فتقول: السلام علیک یاأباعبدالله السلام علیک ورحمه الله وبرکاته، تکتب لک زوره، والزوره حجه وعمره»
۱۳بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۹۸، ص۳۲۹، باب۲۵
«تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، ج ۶، ص ۱۱۳». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ ژانویه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۸ ژانویه ۲۰۱۴
